MOZOS E  CICLO DE INVERNO

ANTECEDENTES

BANDAS E ROUBETAS

 Galiza é Berce dos Celtas da Europa Atlántica

O Território Político celto-atlántico -chamado Treba, “Tribo” ou Toudo [Túath] “Povo, Estado”-  e o seu rí, “rei”, contaban en Galiza e en toda a Europa Celta con un exército permanente, o *corio voz que provén de *co “xuntos”, e *wiros, “mozos, xóvens”, integrado por moços solteiros, dentre 14 e 20 anos de idade organizados em confrarias, baixo o mando de xovens nobres.

Corio do Castro de Vilasuso, O Val, Narón, realizado polo artista profesor de Belas Artes, Carlos Alfonzo baixo a miña dirección, para Camiños Milenarios, O Val, Narón,  transcorrendo a acción a véspera do Samhain 1º de Novembro. A dereita  ficha de marfil do xogo  de estratéxia chamado Fidchell  [orixe do Xadréz segundo monstrei , fai uns anos, representando, segundo o penso (Pena Graña), o ari, corono, ou breno, “nobre príncipe”, “Xefe do Exército“, ou “Xeral” celta, vestido coa corda no peito,  atributo do deus celto-galaico artífice da estratexia bélica, tamén no xogo, asociado  a Marte (Deo vexil[orum] Martis socio Bandua:  Bandua [Rairíz da Veiga]), raíz *bhend “atar, ligar”  “o que ata”, ou “o que se ata[para morrer loitando de pe]”.  O lugar do achado, Bande, consagrado au deus da milicia, Bandua non é inocente. Sendo o fichel xogo de estratexia e das artes da guerra,  practicado pola aristocracia guerreira,  Non é casual que a extraordinaria, refinada e luxosa peza  proceda de  Baños de Bande (seica lugar de asueto termal do corio galaico) imediato ao campamento militar galaico-romano de Aquis Querqennis posiblemente da Cohorte I Gallaica ( em realidade unha Vexillatio de cabaleiría e infantería) . Non coñocéndose ningunha outra, nin sequera o taboleiro,  a aparición desta ficha, unica no mundo antigo, permítenos identificar este xogo.  A marabillosa peza ex more céltico, pars pro toto, é o testemuño do xogo do fidchell ou xadréz, seguramente orixinado en Europa, moi estimado na sociedade celta, irlandesa escocesa e galaica [ Norte de Portugal Galicia e Asturias]. Esta peza polo arriba exposto sería a correspondente ao rei. A sofisticación e bela factura da ebúrnea ficha ilustra a alta consideración social dos xogadores profesionais de fichel ou xadrez celtas, consideración sinalada en Irlanda con prestixiosos xentilicios: Mac Ficheallaig, ou McFeeley, “fillo do xadrecista”. O Ficheallaigh, “profesional do xadrez, campión de fichel”, tiña entre os oficios na xeraquizada sociedade, Áes Dána, “Xente das Artes”, cos arpistas e fístores (bardos) elevado rango,  ocupando postos honrosos na corte real e nobreza celta, irlandesa e escocesa.  Os reis das trebas e toudos, e principes celtas tiñan ben pagos seus mestres de fichel. Se campion de fichel ou axedrez é unha das profesións declaradas polo politécnico Lugh [“Brillante”, epíteto como Bandua ou Coso, do Marte galaico]-. A ficha de Baños de Bande ten enorme importancia permitindo establecer a identidade entre o fichel e o xadrez -resultando outras atribucións, indocumentadas especulativas-. Sen dúbida os conservadores do Museo de Ourense tomarán nota.

BANDUA, BANDAS, BANDIDOS E BANDEIRAS

Estas bandas atuaban como polícia da crica, “fronteira”, unha parte do ano, no verán, e outra parte do ano, no inverno, colocándose fora da lei, se adentrando trás a crica inimiga, para vingar as mortes dos seus compañeiros, saldar dévedas pendentes e, se facendo cunha dote para o casamento, cometer roubetas de vacas e gando menor. A compañia adotando como vexillum, “bandeira”, animais simbólicos, como o lobo, o porco bravo, o cervo, a pita do monte ou a serpe, resaltava seu juvenil mortífero caráter. Así as describe Diodoro:

Hai um costume peculiar entre os Iberos e os Lusitanos segundo o cual chegando os xóvens à idade adulta, aqueles que destacam polo seu vigor e o seu denodo vendose mais faltos de recursos, reúnense cheos de valor, e ben armados, no alto dos vizosos montes, constituíndo ali considerávels bandas, recorren a Ibéria acumulando riquezas pelo roubo ao que se dedican con a maior destreza.

Similares aos outros grupos indo-europeus, germanicos [mannerbund], latinos, gregos, etc., as bandas celtas vivindo coma lobos, roubando e fazendo incursións –como os Hirpi Soriani desde a montaña de Soracte-, consagradas ao deus infernal, levaban unha vida marcial, aventureira e licenciosa,  na Europa do Medievo, estudando Duby este mozos errantes na França Medieval e López Ferreiro en Galicia referindo que “nin as mesmas cidades, inclusive a de Santiago se viram libres dos atentados daqueles foraxidos”.

DEO VEXILORVM MARTIS SOCIO BANDVAE

Diodoro non menciona expresamente (os engloba con os lusitanos) aos xóvens galaicos, pero non fai falta, en Rairiz de Veiga, na Limia, o epígrafe Deo Vexilor[um] Martis socio Banduae “Para Marte Socio de Bandua,  Deus dos Estandartes [das bandas]”, proclama a existencia das bandas e das vexilla, bandeiras. Tiñan estes mozos por patrón a un campeón, invocado cós epítetos, Coso ou Bandua  ‘socio Martis‘ -‘socio de Marte’, como quen dis un igual. Bandua, significa “o que ata”, “que vai atado”, “que se fai atar”,  como o amosa a iconografía (real probe) da ficha de fidchel ou axedrez.

Bandúa é un óptimo patrón, as bandas ou cofradías non o podían escoller mellor. A raíz  envolve unha idea vinculante *Bhend “atar” [Blanca García Fernández-Albalat] (da que procede psbl. o vocablo venda ‘para atar as feridas’] reiterada na iconografía galaica e Irlandesa, e na ‘haxiografía do deus celta’ que ao tempo que ata ao grupo que o sigue ao combate, ata ao corio da treba a sua bandeira: o vexillum, e, seguramente -sendo Universal a Religión Celta– , ferido de morte como o Cuchúlainn irlandés se ata, a unha pedrafita para morrer de pé.

Bandua, segundo a doutrina consagrada, raíz *bhend, “atar”, o que se ata [para morrer loitando de pe], representado seguramente a esquerda, nunha ficha do xogo celta de Fichel, antepasado do axedrez, atopada en Baños de Bande, xunto ao río Limia. Centrado, Cúchulainn morre loitando de pe atado a unha pedrafita [o  lugar do pasado pagano foi ocupado por San Roque e San Sebastian, no presente cristián (Pena Graña)]. Igual que as bandas de bandidos e os bandoleiros se atan ao seu xefe as bandeiras ou vexilla, se caracterizan polo seu enorme poder vinculante. A título de curiosidade os cabaleiros crearan en tempos de Alfonso XI, a Orden da Banda

O deus da guerra inspirador das bandas celtas e xermanas  loitando polo seu pais e  seus camaradas, morre. Axiña resucita, e rescatando aos caídos, os conduce ao Paraíso. Do Bandua celtogalaico derivan as voces bandidos ‘grupo organizado de xente armada con fines delictivos’, banda, grupo organizado de xente armada’, e, en Galego-Portugués, e en Castelán, bandeira, lat. vexillum, estandartes con enorme poder vinculante -equivaldrían hoxe as cores dun club de futebol- sobre as bandas ou vexillationes. E porque o pasado da sabor ao presente, lembro a título de curiosidade que casualmente chámase “da banda” a orde de cabaleiría de Afonso XI, e “da banda“, as dobras que nos reinos de Galicia, León e Castela, lembran esta orden

Dobra de ouro ‘da Banda’ do rei de Galicia, León e Castela Juan II (1406-1454)

Aos, reis e nobles e oficiais militares gustalles moito locir as bandas – como a que lle quitou o capitán trasanqués Alonso Pita da Veiga en Pavia o rei Francisco I de Francia.

[…]I fuisteis en prenderle, juntamente con las otras personas que le prendieron, i uos le quitasteis la manopla hizquierda de su arnès, i una vanda de brocado que traia sobre sus armas, con quatrro Cruzes de tela de plata […] de lo qual el mismo Rei de Grancia hizo fee, i testimonio, por una cedula suia firmada de su propia mano […] in Gándara p.450

E lembrando a banda engolada dos Freire ou Andrade, con antecedente áureo na fibela luso-galaica de Braganza con representación dos traballos de Hércules, remato o tema das moinantadas dos mozos que cesaban cuando  herdando as terras á morte dos seus pais se integraban como labregos propietarios na Sociedade da Treba [Grád Túaithe].

Mesnada Altomedieval. Beato de Liébana. Biblioteca Morgan. Obsérvese a pervivencia da vexillatio celta.

Nas unidades militares celtas existía unha figura do campión, arco ou argo [c/g], representado na arte, usualmente espido, e representado cunha banda atada ao peito, como na ebúrnea ficha [raíz incerta que alude seguramente ao feito de espichar, de afincar, poñer de pé] de Baños de Bande.  Simbolizando a banda que se ata para morrer de pé o deus celta Bandua -deus que foi substituido no presente cristián polas figuras de San Roque e de San Sebastián [figuras que sempre aparecen asociadas, así na arte como no culto, incluso compartindo un mesmo camarín no retablo da igrexa ou capela  -ollen este proceso no vídeo, do minuto 6:14 ao minuto 7:38  -]

Dende entón as bandas son sempre moi caras aos militares.

Argos, ou campión. Infanteria celtogalaica de élite. Por Carlos Alfonso, asesorado por A. Pena. Desenho para a Película Galaicos.

O CELTOGALAICO BANDUA TEN A OSTE ATADA, AO XERMANO ODÍN  COSTOULLE UN OLLO DA CARA

 Famoso condutor de exércitos é o solar deus dos xermanos Odin [a raíz ódr, con ‘ð‘ aspada, envolve a idea de frenesí guerreiro, de desatada violencia, de tolemia, e de furia] con un só onividente ollo, por sacrificar o outro ao gigante Mimir guardián da fonte proxima ao freixo de Yggdrassil [senpre en Galiza un carballo, árbore a carón dunha fonte que en Pedroso se chamaba no S. XII, Fonte de Gaván  (< Gaw[arji]and), e logo Fonte do Carballo, e Fonte de Auga Quente], para beber a agua  do coñecemento que lle custou un ollo da cara.

Aasgaardreien, por Peter Nicolai Arbo, 1872. Nasjonal galleriet. Oslo

FREIXO DE YGGDRASSIL, CARBALLO DE EDRATIL

Esus. Baixorelevo  formando parte do monumento chamado Pilier des Nautes,  Lutetia ( musée de Cluny) achado baixo a Catedral de Notre Dame de Paris. Como precursor de Xesús, O bendito Esus (o Sol) celta corta as táboas, o madeiro  onde será cravado, aceptando de modo vontario a súa morte, garantíndonos coa sua resurrección a Salvación

“Esus, ou Hesus [pp, 61-165] “, O Bon, encarnaría” -Pena Graña- entre os Galos a idea do deus que voluntariamente acepta a súa morte e véncea logo, renacendo vitorioso de entre os mortos, escena representada nun baixorrelevo de Trèves onde […] sobre a árbore por él tallada figuran tres ánades.

O […] solar deus crepuscular Esus (se a idea é tolerable), aceptando intencionalmente e de bo grado a súa morte, feito suficientemente transcendente para que a plástica celta expresamente o representase coa súa propia brosa ou machada desgaxando, non invitus, voluntariamente da Árbore da Vida as madeiras nas que [este precursor do noso Señor Xesucristo, si é tolerable a comparación] ía ser non pendurado senón cravado e logo alanceado no corazón, para que coa súa deliberada morte e posterior posterior resurrección a Terra, a Treba, o Teuta, o País, renovase os seus froitos e se reconfortasen os homes coa promesa certa da inmortalidadeposterior resurrección a Terra, a Treba, o Teuta, o País, renovase os seus froitos e se reconfortasen os homes coa promesa certa da inmortalidade 197.
“Esus, o brilante xoven heroe solar, comparable ao Agni (198), ao Lume (199) fillo de Deva, ao sumo “Deus”, ao puxante sol nacente que elevándose como poderosa lapa no verso védico quitaba o mal do mundo

KRIOPHOROS HERMES, AGNI DEVAI, AGNUS DEI, ACNOM/ANCOM. O bendito lume, Agni, lat. ignus, -i, por corrupción da linguaxe cedeu o seu lugar a un Agnus, un año. Pero non é un añal calquera: o Agnus Dei qui tollis pecata mundi, como no verso védico: “Adoremos a Agni (o lume) o fillo de Deus, de Dyaus (Diváh sisus), o Fillo da forza, Arushá, a brillante luz do sacrificio” […] . Pola confusión Agni/Ignus/Agnus ,  o mozo brillante heroe solar, o Agni, o nacente sol que elevándose como poderosa chama no verso védico quitaba o mal do mundo, convértese por deturpación da linguaxe nun año destinado ao sacrificio cando o vello mito na longa viaxe das fábulas, no seu paso de Europa á India, perdeu o seu prístino frescor e sentido. E por este Camiño  de conversión do Agni,’lume’, en Agnus, ‘añoo, recibiron o noso San Juan e o propio Jesucristo  seus atributos solsticiais, por compartillar ambos a solar simboloxía  e o común destino do sacrificial añal, sendo, en calquera caso vítimas inocentes. Agni, o lume bendito e cheo de virtudes, persiste aínda en Galiza no noso Leño de Nadal .

forxou iluminando a exemplar vida do galileo a simboloxía que o cristianismo atribúe ao año destinado ao sacrificio (200) cando, tras un posible longo viaxe desde a India ata Europa -ou seica desde Europa ata a India?- o brillante Agni, fillo de Deva, inocente vítima do seu anual sacrificio, legou no século IV os seus flamíxeros atributos do ano solar tanto a San Xoán como ao seu dobrete solsticial, ao propio Xesucristo, compartindo ambos entón baixo a simboloxía dun ardente año, dun agnus, os incandescentes atributos do agnis sánscrito e do ignis latino.

Fonte: wytchofthenorth.wordpress.com

Entre os xermanos Odín, solsticial deus solar, crepuscular condutor de mortos, señor do fantasmal exército rumo cara ao Outro Mundo, sucesor de Tyr, representando ao ceo coa sua azulosa capa e co seu só ollo, co seu solar omnividente ollo, tras dar na súa mocidade a Mimir como prenda o outro ollo a cambio do dereito a beber no delicioso manancial da sabedoría -pois ao sempre politécnico deus solar agrádalle sabelo todo aínda custándolle un ollo da cara-, foi de xeito similar, segundo o poema Hávamál, aforcado na Árbore do Mundo (201)”.

Freixo de Yggdrassil,  Árbore da Vida dos xermanos. Desenho do manuscrito islandés do século XVII AM738 4to, do Instituto Arni Mágnússon (Stofnun Arna Magnussonar). Islandia. Ex Wikipedia sub vocabulo Yggdrassil. Documentamos  o freixo de Yggdrassil, do mito xermano, convertido en Narón no Carballo de Edratil no século XII, nos límites de Doso, non lonxe da fonte  chamada ‘ do Carballo’, e  [pola Passio de Odín,  Gaw(argi)and>], fonte Gaván, e  Fonte do Carballo de Auga Quente” cuatro séculos despois [cecais por corresponder, como o amosan as Castigas, a voz Fonte Fria,  á Fonte da [A]Moura. Para visitar este Carballo de Edratil, desviabanse pola Ponte de Pielas, un ramal do Camiño Francés, os peregrinos xacobeos do Camiño do Norte, ou normando, na Idade Media

PONTE DE PIELAS E CAMIÑO FRANCÉS DAS ÁNIMAS

Pola ponte medieval de Pielas, reedificada na Idade Media tal e como hoxe a coñocemos, se desviaban no século XII, polo chamado “camiño francés das ánimas”, vía secundaria do Camiño Francés os peregrinos que facían o camiño costeiro do Norte por Cedeira, dende Inglatera, Normandía, e Flandes.

Ponte de Pielas, no Camiño Francés das Ánimas en Doso, Narón. Peregrinos celtas das Illas Británicas, irlandeses, galeses, escoceses, bretóns, os mencionados anglonormandos, xermanos, francos e nórdicos, procedentes de Porto do Cabo ou de Santa Mariña do Monte, tiñan motivos para pasar polo Camiño das Ánimas cara a Ponte de Pielas. A razón  do desvio, a Fonte Gavam e o Quercus Edratil,  estaba a menos de dous kilómetros da ponte, nun lugar entre Carballo Furado, Santá e Bustelo.

¿Por qué se desviaban os peregrinos? porque o paso pola Ponte de Pielas, segundo o penso, estaba vinculado a celebérrima árbore sagrada do Paraíso, para os pobos celtoatlánticos o Carballo de Hy Brasil, o Freixo de Yggdrasil para os xermanos, cuxo poder e forza a facía o centro do mundo,  o sacrosanto Quercum Edratil,  ou “Carballo de Edratil”, que rexistra acoutando o couto de Pedroso, Don Alfonso VII,  o rei de Galicia -criado en fosterage en Trasancos-, no ano 1120

Munia Froilaz con o Rei de Galicia Afonso Raimúndez [escena trasladada a Uilla Quintana. Quintá, O Val (Narón]. O Ygdrassil galego aparece mencionado nun cirógrafo -un documento real redactado en primeira persoa- do ano 1111 do rei de Galicia Afonso VII, o rei da divisa do León de Galicia, que sería Totius Hispaniae Imperator, nun dos dous acoutamentos do Mosteiro de Pedroso que o noso rei fai “[…] pro Deo amore et partim commotus tui obsequio et dilectione” a Dona Munia Froilaz, monxa hirmá do seu titor o conde de Trava Don Pedro Froilaz. Na ilustración de Carlos Alfonso, o xoven rei Alfonso Raimundez, corre aos brazos de Munia Froilaz, na porta [aquí por motivos didácticos] da  Uilla Quintana, “Quintá”, en presencia do conde don Pedro Froilaz, seu hirmao, e titor do rei, do fillo de este, Fernando Perez de Traba, primeiro conde de Trastámara, e do can Ulgario.

Et per [fonte] Gaván [*gaw(argj)and] et inde ad quercum Edratil, et revertitur aquam Iuvie

San Bonifacio cortando o carballo de Donar en Geismar. Los vio juntar cabo del Carballo de la Agua Quente donde agora mora Fernando do valado, e allí acordaba el prior que era de poner un juez e algunos vecinos decían que pusiese otro, e que non querian a aquel si tenían del queixas […] Apeo de Pedroso f 82 v; Tenian la orca de la otra parte del dicho rio de Jovia sobre el Camino Francés, donde dicen Santán (Santá), e vió allí aorcar a un hombre que decían matara malamente a otro habrá mas de 40 años Apeo de Pedroso fol. 84 v .. Sabe que el dicho Coto de Pedroso tiene orca en el monasterio e dicen de la orca de sobre la Casa da Costa arriba en el Monte do Seijo, feligresía de Doso, e vio allí ser ahorcado a uno francés e lo aorco la justicia puesta por el dito Ares Pérez de Villadonga prior del dito monasterio de Pedroso […] Apeo de Pedroso f. 157.  “Tacitus’ [ De origine et situ Germanorum , c. xii ] account of the mode of dispensing justice among the ancient Germans, is a description in general terms of the Airecht Foleith of the Irish. The ancient German court was held in the open air at some place indicated by a tree or a stake stuck in the ground. In Ireland the court was also held in an open field, a pole being stuck in the ground as as symbol of authority. This pole was called a Dos Airechta, or court pole, and was carried by a special officer called a Dosaire. ” O’CURRY.  On the manners and customs of the Ancient Irish (1873, 263).

QUÉ É O QUERCUM EDRATIL?

Odín aforcou voluntariamente, como Xesús, para resucitar e conducir ao Asgard, da cabalo de Sleipnir, aos heroes mortos. Pendurouse do Freixo de Yggdrassil nove noites, ata que aburrido lle arrancou unha pola e fabricando unha lanza perfeita lla  fincou en seu corazón.

“Odin Hanging on the World-Tree” by Franz Stassen, illustration in Die Edda: Germanische Götter- und Heldensagen by Hans von Wolzogen, 1920.

Nos lindes do acoutamento do Mosteiro de Pedroso feito polo rei se menciona con claridad facendo de marco divisorio a celta Árbore da Vida, Edrasil:

“et per (fonte) Gavam et inde ad querquum Edratil“.

Non era este un carballo calqueira. Chamada a árbore cuatro séculos despois Carballo da Auga Quente, a sua sombra acobillaba, como en Guernica, o conventus publicus vicinorum do couto do mosteiro de San Salvador fundado en 1111 por Munia Froilaz, himán do titor do rei emperador Alfonso VII,  elexíndose baixo as suas ramas os alcaldes de vara de Pedroso todavía no século XVI. E tamén-como se aforcou Odín-  aforcaba nel os malfeitores.

San Bonifacio corta o Carballo de Donar ou Thor en Hesse, edificando no seu lugar unha capela dedicada a San Pedro. Por Emil Doepler, ilustración ca. 1905. in Walhall, die Götterwelt der Germanen. Martin Oldenbourg, Berlin. Page 16 Fonte: Wikipedia sub uocabulo “Roble de Thor”.  

AFORCAMENTO DE XEROME FRANCOS

 E do carballo pendurou un peregrino francés Xeromé Francos que optou, por algún motivo, botar raíces e  establecerse en Pedroso,   -un testigo ocular que depon no Apeo de Pedroso de 1549 dice que “veu alí aforcar a un francés e aforcouno a xusticia posta por Ares Pérez de Villadonga prior do mosteiro de Pedroso”-. Xerome Francos fíxose criado  dun tecelán de mantas da fraga de Narahío, e por motivos desconocidos presuntamente matou ao seu patrón. Patron, é vocablo que provén de pater,  “pai”, no Antigo Réxime a morte do señor natural é penalmente un parricidio, un dos tres terrivels delitos, que con a violación e a traición, se paga na Idade Media coa pena de morte. Encerrado nunha gaiola, na torre do prior do Mosteiro de Pedroso,  confesou baixo a terrible tortura do delgado chorro de agua caendo da alta billa sobre o inmovilizado Xerome Francos con ‘troncos e prisións, grilos e cadeas de ferro e unhas esposadas’ chamada trono ou torno.  E reo convicto de homicidio, foi conducido por Garcia Rodríguez morador de Santá (Doso), pai de Xan do Pereiro fora do confín da parroquia de Pedroso, do territorio da comunidade, segundo unha ancestral tradición provinte da Idade do Ferro que conta Estrabón (III. 3. 7)   “a outra parte do dito río de Jovia sobre o Camiño Francés onde dicen Santan (Santá) e alí sobre a Casa da Costa arriba, no monte do Seixo, feligresía de Doso”  ao chegar ao mítico Quercus Edratil,  tamén chamado Carballo de Auga Quente e  Carballo Furado, no couto de Pedroso [dito couto, como veremos noutro lugar, comprendía varias parroquias], pero ao outro lado da crica, “fronteira” da anterga feligresía de Vineola [Pedroso], por orde do prior Ares Peres que tiña dereito de forca e coitelo, o Xustiza maior García Rodríguez aforcou o infelíz Xeromé Francos na milenária árbore, tal vez similar en porte a aquel carballo consagrado a  Donar ou Thor que cortara en Hesse San Bonifacio.   

 VIRTUDES DA AGUA DA FONTE DO CARBALLO

Entre os actuais topónimos de Carballo Furado, Santá e Bustelo, ergeu un día a árbore do Mundo chamada Yggdrasil polos xermanos, a árbore do Paraíso, que os celtas situaban na bretemosa illa atlántica Hy Brasil, Hy Breasil, Hy Breasail, Hy Breasal, Hy Brasil, o Brasil. A árbore onde, segundo os Eddas,  aforcou o deus Odín, desapareceu hay moitos séculos. Mais a memória perdura  na Fonte do Carballo.

Fonte do Carballo, sempre con moito caudal, e  excelente agua reputada de moitas virtudes. A Memoria do noso Carballo de Edratil ten este monumento en Narón, entre Pedroso e Doso. A Fonte do Carballo feitoa polo artista pontevedrés Xurxo Barreiro, “Xobaba”.

O ODÍN DO PASADO PAGANO CONVERTIUSE NO PRESENTE CRISTIANO EN SANTA CLAUS

Cómo lembra hoxe  a monumental Fonte do Carballo de Narón o ‘Quercus de Edratil’ -onde aforcara Odín, logo despois chamado “Carballo de Auga Quente”, onde os veciños escollían Alcaldes-, a memoria da  Árvore da Vida,  que atraendo peregrinos no camiño francés do Norte [fatal atracción para un peregrino francés],  Odín é tamén lembrado, como Xesús cada nadal, pois os cristiáns xermanos o converteron, como sinalou George Harley McKnight en 1917,  no famoso Santa Claus, Sinterklaas ou St. Nicholas.

Santa Claus @ Macys Thanksgiving Parade

Que toda a Europa Atlántica celebre nas mesmas datas, separadas por periodos de noventa días, as mesmas festas celtas non é casualidade. É, segundo o penso, cousa dos cregos. Dos cregos do Pasado Pagano, e, tamén, dos cregos do presente cristiano.

Chamados seguramente Durvedes em Gallaecia, Tal vez [significando psbl. durv “agua”, véxase comparativamente a voz celta duvra, “río”,  e *uid “coñocemento, sabiduría”, cecais mantendo nosa epígrafíaa  original denominación alusiva ao coñecemento pola agua sinalada ao falar do manantial de Mimir], os “Druidas” eran a clase máis influinte e poderosa da sociedade Celta. Acostumaban as familias nobres de todas e cada unha das as trebas, “bisbarras / tribos” da Europa Celta, dar estudios aos fillos segundóns era unha honra para as suas Casas según conta César, mandándoos a formar en centros  escollidos pola sona e prestigio dos profesores de Inglaterra e as Galias durante vinte anos.

Depositarios da cultura, da poesia, da ciencia, da medicina, da religión do direito, dunha  matéria institucional, seguramente englobada por Boecio e Casiodoro baixo dos nomes trivium e quadrivium  na época Tardo Antiga.

[Addenda]

[/Addenda]

A existencia da igrexa universal celta, verticalmente, posibilitou, un dereito e ciencia Común [Celtic Universal Law], un común calendario coas mesmas festas e tradicións que ainda hoxe compartimos os paises celtas de Europa.

[Addenda]

[/Addenda]

O coñocemento de esta circunstancia, permitiu crear unha nova rama inter e multidisciplinar da Arqueoloxía: a Etno-arqueoloxía Institucional, e deseñar as accións para o primeiro de maio, reflectidas neste deseño de Eva Merlán, feito baixo a miña dirección, para Camiños Milenários de O Val. Narón.

Celebración dos Maios no Castro de Vilasuso. Quintá, O Val. Narón. Por Eva Merlán Bollaín.

Os nosos avós Celtas, primeiros construtores de Europa, herdaron dos seus avós neolíticos, tamén Celtas [é o PCP], construtores dos megálitos o costume de dividir o ano numa estaciçón clara: “Verán”,

Maios en Pontevedra. Foto juantiagués 2009

e uma estación escura: “Inverno”.

SAMAIN. A VÍSPERA DO 1º DE NOVEMBRO

Segundo Sir James George Frazer a razón das festas dos Maios e das festas dos defuntos, na mais pura tradizón celta, responde a que “a división celeste” do ano dos solstícios e dos equinócios vinha precedida pela “división terrestre” separada por ciclos de 90 dias, Inbolc ou Candeloria a víspera do 1º de Febreiro; Beltaine a víspera do 1º de Maio; Lughnasad, a víspera do 1º de agosto; Samhain, a víspera do 1º de novembro:

sinalando claros momentos de viraxe climática a percepción humana do Verán no Atlantico  a víspera do 1º de Maio, e a percepción do Inverno a víspera do primeiro de Novembro, anunciando Maio, – a festa dos Maios ou do Green Man-, a rica vegetación  estival, a chegada do calor e das flores com as promesas dos vindeiros froitos,

Expulsión do inverno representado pola coca ou dragón con alas e cunchas polo Corio do Castro de Baroña en Lughnasadh, o Primeiro de Maio. Detalle de unha pintura de Carlos Alfonzo dirixida polo arqueólogo de Narón Andrés Pena

en tanto que Novembro ven co frio e a escuridade invernal.

Os noventa dias do 1 de Novembro até o 1º de Febreiro, representam un limite no que o tempo e o espazo ficabam conxelados e as leis suspensas, um momento de grande perigo, o sono ou a morte da terra e “a dissolução das fronteiras deste mundo e do Alén, assinalando Miranda Green que em Samaín ou Samhain [“fim do Verán”, pronuncia-se “sau an”], desde Novembro começava uma época de luto pela morte do Verão”.

Samaín, Magosto popular en Raxó

“Na Escócia ao 1º de Novembro chamava-se-lhe Véspera de Todos os Santos”Hallowe’en ou All Hallow’s Evening .

A noite de 31 de Outubro começava o Aninovo Celta, celebrando-se, coma inda se celebra na Illa de Man, a morte da terra, um espaço de grande perigo com três meses: Novembro, Dezembro e Janeiro, fora do tempo”.

Placa do Caldeiro de Gundestrup atopado en dinamarca, amosando o paso dun difunto pola porta do Alén (Pena) mentras chega a Herlatingui ou Mesnada Fantasmal

Era quando o corio, banda armada de xovens solteiros da treba de *co  “xuntos” e *wiros “xovens”,  facía mascaradas e se punha temporariamente ao margem da lei como mesnada fantasmal, Estadiña, Mesneé d’Hellequin ou Herlatingui.

Samaín no castro de Quintá, O Val, por Carlos Alfonzo, asesorado por A. Pena.

A “morte da terra” simbolizaba o fin do reino, e as entronizacións tinham lugar o 1º de Novembro, escena que recolhe a image do corio, “tropa do castro de Vilasuso, O Val”, de Carlos Alfonzo.

Galaico Durvede ou Druida por o profesor de Belas Artes Carlos Alfonzo, dirixido por André Pena

Os galaicos Durvedes, “Druidas” testemunhados na epigrafia –Deo Durvedico, “Deus dos Druidas” [mellor que “do da húmedas ensoñacións”], Castello Durvede “castro do druida” (Cossue) – , apagando os lumes das casas cobrando uma taxa a cada fogar – origem do imposto medieval da fumádega- os acendiam de novo com o lume sagrado, coma hoje o fai a Igreja Católica que trasladou a festa ao dia da Candeloria. O primeiro de Novembro os lavradores também pagavam impostos aos senhores.

Marcando a transição ao Inverno para os celtas esta noite de 1 de Novembro as animas dos finados voltam às suas casas, ao lado da lareira, para esquentar ao lume, sentar no escano, e comer dos alimentos que com agarimo prepararam os parentes.

A PERVIVENCIA GALEGA DO SAMHAIN

No século VII o papa Bonifacio IV para substituir esta festa pagán dos mortos introduciu o día 13 de Maio como festa de Todos os Santos, mais logo, Gregório III mudou a data para o 1º de Novembro a reajustando às tradizóns celto-atlánticas.

Os nenos e nenas galegos, irlandeses, escoceses, galesas e bretóns, suplantaron aos defuntos com disfraces, e portando os cabazos ou calacús acesos a Véspera de Todos os Santos, percorrian os rueiros, vilares e casais, petando nas portas das casas  unha a unha. É a da Kaltia ou Gallaecia, a vella tradizón dos celtas do Atlántico.

Personalized Halloween Candy Bowl en USA

Na Galiza entraban os rapaces e rapazas ata a  cociña onde lles aguardaban as mesas cheas de pan,  doces,  freixós, de carne e  finezas como os pichóns. As larpeiradas e a comida toda desaparecía, apañada nas bulsas que levaban as pícaras fantasmas para comelas logo nas suas casas, marchando logo tan axiña  como entraban.

As máscaras unicamente se demoraban cantando cantigas de agradecimento, acompañadas de bailes, para os dadivosos hospedeiros, pero, se não se lhes dava nada aos rapaces, as cantigas eran de escárnio.  C0n a chegada do Cristianismo, extendéronse todo o inverno, integrándose nos Cantos de Reis, Reises ou Aguinaldos. O costume foi prohibido temporalmene na Diócese de Mondoñedo polo Bispo Inquisidor Antonio de Guevara.

En tanto a igrexa se mantén en mans  de cregos do país o cristianismo integra as tradicións, mais cuando o clero é alleo as destrue por ignorancia. Aconteceu con o bispo de Mondoñedo Don Antonio de Guevara, que no século XVI achando que este  costume celta era xudeu ou mourisco o prohibiu na diócese por um tempo:

Constou pela visita que o dia de Todos os Santos e o dia seguinte de defuntos  andam todos os mozos da freguesia a pedir pelas portas e danlles pan  e carne e viño e freixós e pichóns e outras cousas, e que peden asi os fillos dos ricos que os pobres; e por ser mais este rito xentil que cristián, ordenamos e mandamos que, de aqui en adiante, que ningúnmozo vaia aqueles dous dias de porta en porta a pedir, senón que o beneficiado, o reitor e o primiclero e outro que nomease a freguesia pida aquel pan e todo o demais que lles deren, o repartan na igrexa o día dos finados entre os pobres e necesitados, sob pena que o pai ou a mai que enviara ao seu fillo a pedir aqueles días pague mil maravedís […] [ex Segundo L. Pérez López, CEM].

Asi desaparecerian milenárias costumes de non ser porque os nenos salvaran as celebracións reclamando a continuidade.

The 9th Annual Community Samhein event at Levis Park. Florida. Celebration of the Celtic end of Summer and beginning of the dark Season.

Podemos imaginar aos nenos galegos con os cabazos ou calacús celebrando con os outros nenos da Europa Celta a véspera de Todos os Santos ou o Samain, en inglés All Hallow’s Eve ou Hallowe’en, e a ambas beiras do mar, considerando os máis de 10 millóns de fillos e netos, e bisnetos descendentes do millón comprido de galegos emigrados, moitos a América  desde o século XIX; dos emigrantes irlandeses, etnia majoritaria norte-americana; dos milleiros de galeses que conservan a sua língua na Patagonia; com os filhos e netos dos que nas fisterras atlánticas, celebrando Santos ou Samhain, a nossa tradição celto-altántica, non importamos o “American Way of Life” (Pena Graña. Atenea).

UMAS NOTAS SOBRE O MAGOSTO

Castiñeiro de Pumbariños. Foto Josep Álvarez Pérez 2004. Common.wikimedia.org

Considerando esta celebración galega do Magosto  cunha orixe prehistórica, unha das máis antigas festas da Europa Atlántica, a nosa opinión limítase a unha achega ao tema, e o exposto aquí non deixa de ser unha hipótese de traballo, baseada, iso si, en converxentes indicios.

Testemuñándose, sen precisarse nin negarse a existencia de variedades cultivadas, o castiñeiro na Galiza desde o Neolítico, está estendido o tópico de que chegaría  da man do conquistador romano. O costume  de que os romanos nas inmediacións das minas de ouro plantaran castiñeiros para alimentar aos forzados non quere dicir que eles introduciron a castaña. Non se fai introdutor das berzas o labrego por sementalas na horta.

A esencia do Magosto é a castaña que durante miles de anos foi alimento básico dos labregos galegos e, en xeral da beira Atlántica, man a man co cereal até a introdución da pataca hai escasamente douscentos anos. A pataca por vir ocupar o seu lugar na dieta labrega é chamada “castaña da terra”.

ETIMOLOXÍA DA CASTAÑA

Esta presenza cadra coa etimoloxía da castaña que o sábio Monteagudo García, contradizendo a opinión aqui mais fraca de Corominas, associa-a a característica específica deste fruto que está envolto num ourizo, circunstancia que non pasaría despercebida aos observadores indo-europeus que empregaron a raiz *Kars, “raspar, cepilhar, cardar”; lat. carduus; “cardo”; ai. karsati “frota, esfrega, raspa”; lat. carro, -ere “cardar a lá”; lit. carshiu “peitear, cardar, cepillar”, para designar a árbore.

Castaña. Wikipedia

  As Nyphae Carstaecae, “as raspadoras”, limpaban raspando, as crostas da psoríase nas águas termais. Chamando-se em bearnés carrop o ourizo das castañas.

Apolo rodeado de ninfas» grupo escultórico de François Girardon and Thomas Regnaudin para a desaparecida Gruta de Tetis do Pazo de Versalles

Os indo europeus aproveitaram a castanha silvestre, mais, segundo nos conta Luis Monteagudo García, estas poderiam ser da variedade cultivada importada do Próximo Oriente no que se chamam World Economic systems em 1900 a C.

Precisamente esta antiga data cadra coa etimologia de Magosto, procedente seguramente do proto Celta, alteuropaïsche ou “antigo europeu”. É o Magosto unha festa ou reunión, xeralmente no Souto, durante a colleita das castañas que se asan nunha cacharela, e se comen bem moladas de viño ou sidra etc. Esta celebración colectiva e festiva derivaría dun rito pre-histórico de ofrenda compensatória e acción de grazas á divindade dos soutos e bosques, e receptor dos mortos no Alén, das primeiras castañas da colleita (a.gal. Berobreo, Breogo-co, gael. irl. Breoga, Briugú “hospitaleiro”, Cernunnos; Vestio Alonieco, de Gwestio “Hospedeiro”, Alon-i-eco “alimentador, do Alén”.

O día propio do Magosto é o primeiro de Santos, cando se abren as Portas do Alén -e veñen os difuntos á casa a comer con nos-, e cando os ouriços aínda están verdes e non abrirán espontaneamente, polo que para extraerlles as castañas tiñan estas que ser pisadas e os ouriços abertos cos pés (nus da Idade do Bronce). Moitos ritos relixiosos, mesmo actuais para potenciar o efecto propiciatório, imprecatório, de agradecimento, tiñan a súa expresión o travesso da dor física e do punimento.

É posíbel que os nosos avós indo-europeos considerasen que as castañas ao seren un froito espontâneo, de temporada, non producido polo seu traballo, senón polas ganas da divindade do bosque, (a quen pertencían) tentasen compensala deste xeito. Aínda que Corominas considera Magosto como un adxectivo semellante a “male cotto” mal cocido”, esta voz non se explica polo italiano e polo contrario encaixa mellor nun proto-celta ou alteuropäische *mag-vor-sto,  mag–  “piso, esmago? e vorsto “barro, arrastro pisando”· cf. lat. varro- vorstum, vervativo que describe exactamente a acción mentres un pé pisa ou esmaga a metade do ouriço, o outro pode arrastrar o pel ceivando as castañas:

Esta exactitude descritiva, sempre segundo o mestre Luis Monteagudo García, lembra a de outros nomes de lugar e, sobre todo, nomes de ríos, e a precisión da mesma voz castanea. O Magosto viría a ser unha das máis antigas e arraigadas tradicións galegas.
(As ilustracións son de Carlos Afonzo Fernández baixo a miña dirección para o vello proxecto Camiños Milenários parcialmente desenvolvido no ‘Plan de Dinamización Ferrol Ortegal’, pola Deputación da Coruña e o Concello de Narón ).

UN VELLO INFORME

Nota na Galipedia sub vocabulo O Apalpador: “O traballo de recuperación da figura  do Apalpador comezou en 2006, coa publicaciónno Portal Galego da Língua dun traballo de José André Lôpez Gonçâlez. Un ano despois, a asociación compostelá A Gentalha do Pichel anunciou que comezaría a promover esta figura procurando a súa recuperación e normalización ^[5], utilizando como elemento central unha representación deste personaxe realizada polo artista Leandro Lamas. Actualmente hai numerosos libros publicados sobre a materia e o Apalpador está presente desde en campañas publicitarias ata produtos de merchandising”. Fonte Wikipedia.

CONCELLO DE NARÓN

Andrés Pena Graña

Gabinete de Alcaldía

Xestión de Patrimonio Histórico e Arqueolóxico de Narón

ASUNTO: INFORME PARA A RECUPERACIÓN ETNOLÓXICA DO APALPADOR OU PANDEGUEIRO, POSÍVEL BERCE DO PAPÁ NOEL DO CICLO DE INVERNO EUROPEO

Señor Alcalde Presidente do Concello de Narón don José Manuel Blanco Suárez

PROPOSTA DE RECUPERACIÓN ETNOLÓXICA DO APALPADOR

            NARÓN 23 DE DECEMBRO DE 2011

PERVIVENCIA DUN PAPÁ NOEL GALEGO DO CICLO DE INVERNO EUROPEO

As cancións de reis cantadas de casa en casa polos mozos do mundo rural a procura dun aguinaldo pechan o ciclo de inverno.

O día de Reis é unha festa tipicamente galega documentada e escenificada dende a Idade Media como mostran os tímpanos das igrexas románicas galegas como este de a igrexa de Santa María do Campo A Coruña.

O Ano Vello mirando a esquerda para o pasado, e a dereita O Ano Novo, ante o porvir, con moito camiño por andar, representados a modo de Jano bifronte, na igrexa de Santa María do Azougue de Betanzos. Deseño inspirado no deseño e na reconstrucción cromática de A. Erias

Con todo dende a noite dos tempos existiu tamén en Galicia a memoria dun ancián que se despide deixando paso ao Ano Novo: um neno recén nacido ou un mozo                      

A tradición existe, e estáse a recuperar con éxito. Esta circunstancia me anima [o 23 de decembro de 2011] a facer este informe para o Concello de Narón.

Nas igrexas románicas, representábase o calendario sinalandose a miudo o mes de xaneiro con un personaxe con dúas cabezas, a unha dun vello mirando a esquerda, simbolizaba o ano vello que remata, o pasado, e a outra, dun mozo mirando á dereita, o mes liminar de xaneiro aberto ao novo ano, ao futuro. A figura interprétase como Jano Bifronte. 

Como a adoración dos Reis, a Epifania, culminaba ás celebracións do ciclo de inverno; cunha representación popular na Europa celtoatlántica e xermánica se escenificaba a saida do Ano Vello e a chegada do novo ano, anunciado, por un Papa Noel celta, chamado en Galicia Pandegueiro “anunciador”, ou Apalpador e no Pais Vasco Olenzero.

O BERCE. OS TRES PASOS DO SOL

Táboa de San Cristóbo. Museo do Prado

Desde o Neolítico Atlântico o triskel celta representa os tres pasos do sol con análoga función á desenvolvida no cristianismo polo Orbe Tripartito, mostrándose na primeira partiçión o ceo co sol, a lúa e as estrelas; na segunda o mar cos peixes, e na terceira o interior da terra.

Orbitando o sol a terra en tres pasos, como o vimos [Pena 2004] no primeiro paso enseñorea o ceo, no segundo paso o mar, e, no terceiro, penetrando no interior da terra, enseñorea o Alén.

Os Celtas preséntano con un trisquel, ou como un tricéfalo representando un neno, un pai e un vello.

Trisquel representado no dólmen de New Grange. Irlanda

Esta concepción do sol dos tres pasos xa está presente en Newgrange [A. P. 2004]. 

A división do ano é tamén tripartita, o Sol descende o día 21 de xuño – celebracións dos lumes de San Xoan-, e morre o 21 de decembro, día do solstício invernal, e pasando tres días –os dias en que parece estar parado-, no Além, resucita e volta a coller folgos o 25 de decembro  o nacemento da Luz do Mund

Obedece tamén á tripartita percepción da Natureza o equivalente feminino: a Triada das Matres:

A Virxe Moza é a primavera

A Virxe Nai representa o verán e a fertilidade da terra e

A Virxe Vella o inverno, encarnando a morte aparente da Terra con a chegada da friaxe e da neve.

A VELLA

A Vella [a. irl. Caileach, “A do Ceo Azul”, lat. caeluleos “da cor do ceo, azul”) é Vella poderosa, construtora dos megálitos (Pena Molexa, Dombate, New Grange, etc.) e da paisaxe dos países celtas de Europa.

Fai o chamado Arco da Vella para retellar o ceo, que é de bóveda. […][Contan os historiógrafos que os Celtas só lle tiñan medo a dúas cousas: (aos terremotos) a que abríndose o solo baixo os seus pés, os papase vivos a terra – caendo no Alén-; e (aos meteoritos, caidas de pedras do ceo), a que un día se esborrallase o ceo sobre as súas cabezas.]

POR SANTA LUCÍA AMINGUA A NOITE E ACRECE O DÍA. A FEIRA DO 13 DE SEDES, NARÓN

Festa da luz de Santa Lucía en Sedes. Narón. Re-enactment do espíritu ancestral

Como a expresión “Por Santa Lucia amíngua a noite e acresce o día” o amosa, nosa solsticial festa do día 13 de decembro de Santa Lucia, Sedes, móvese tamén entre a ambiguidade pagana- cristiana. 

A festa de Santa Lucía non é esata, segundo parece, porque o papa Gregório XIII, reformou coa bula inter gravissimas en 1582 o chamado Calendario Gregoriano e adiantou dez dias a data coincidente co solsticio de invierno; tería que celebrarse o día 23 de decembro.

A mañan do día 13 de decembro as nenas en Suecia erguen cedo, para vestir de “Lucia”, con vestidos brancos e a coroa que debería ser de sete velas na cabeza.

Os nenos a modo de magos, stjärngossar, “nenos con estrelas”, levan  longo e  bicudo sombreiro branco decorado con douradas estreliñas, e a variña cunha estrela. A nena elexida “Raiña da Luz” polos seus méritos, Sveriges Lucia, “Raiña Lucía de Suecia”, coroáse o dia 13 de decembre en  Skansen.

Seguíndo o curso do ceo con precisión os europeos neolíticos calculaban o calendario. A morte do sol, a morte do calor e da luz, augura a chegada da noite e do frio invernal, o imperio do xeo.

Ante a imensa indefensión, o frio e a noite invernal – cun clima máis frio que o actual-, segundo o pensa Frazer, nosos devanceiros prendian de novo unha luz e calor terrestre reencamiñando os decadentes passos e declinar do esmorecente “deus da solar roda”, da celeste lumieira -transportada na man da divindade nun carro tirado por cervos, bois ou cabalos-

Anticipándo a chegada da Luz do Mundo, a esperanza do renacer do calor e da luz, da vida e da resurrección, as familias suecas elaboran nas súas casas de xeito artesanal o 13 de decembro a masa duns doces típicos chamados lussekatter, “gatos de Lucía”.

Imitando ocasionalmente ollos,  ou outras figuras,  os fornean, e logo os comen cantando panxoliñas e cancións tradicionais.

Os nenos agasallan a seus mestres con estes doces como agradecemento, e tamén aos xuices para que sexan xustos, e aos políticos dos concellos para que Santa Lucía os ilumine e gobernen con xustiza.

Narón celebra unha feira e un re-enactment solsticial por Santa Lucía: A Feira do 13 e a festa e procesión dos fachos do Esperón, onde facéndose unha roda da luz, por respetar a tradición se toma a precaución de que o lume non toque o monte.

O mesmo rango solsticial de Santa Lucía, o ten San Silvestre, solsticial santo por excelencia, como o amosa o Misal Auriense, primeiro libro impreso de Galicia.

A barca de Santa Comba e San Silvestre. O autor com Tom O’Neill, Senior Writer de National Geographic Magazine

San Silvestre chegou com Santa Comba, sua Nai, patrona das Meigas  [Francisca Llantada] na barca de pedra que se conserva no médio da illa, perto da capela a Insúa do Medio en Covas, Terra de Trasancos.

 “Santa Combiña bendita/ Ten un navío no mare/ Quen llo deu? Quén llo daría?/ Quen llo deu, puidollo dare”.

Santa Comba era unha meiga boa a quen Deus dixo “Meiga serás pero enmeigar não enmeigarás”. Esto explica a relación entre San Silvestre e as meigas.

AS MEIGAS E A NOITE DE SAN SILVESTRE

As Meigas reservan a noite de San Silvestre para grandes encantamentos e meigallos. Entrando esse dia meigas na capela perden a súa forza quedando atrapadas dentro sen poder levantarse si, acabada a missa, o crego deixa o missal aberto.

Lumes de San Silvestre na porta de Brandemborgo. Font Ricky7524. Wikimedia Commons

Alemania despede o ano con foguetes, brindando polo papa San Silvestre. Para a hagiografia poular Silvestre – vem de sile “Sol”, “Luz”, e de “Terra”: a “Luz do Mundo” [Cristo], sendo por excelência santo solsticial ao morrer o 31 de decembro de 1335, día de fin de ano.

Segundo a lenda San Silvestre baixou ao fondo da cova do dragón que devoraba máis de 300 persoas cada día en Roma, seloulle a boca, atándoa cunha corda, e matouno. A morte do dragón -símbolo do inverno- representa a victoria da luz sobre a escuridade e a morte.

Os mummers suizos son equivalentes aos mómaros galegos das festas dos maios e os seus bailes cumplen a mesma función, axudar a que volte o sol e o renacer da natureza

En suiza os mummers, “mómaros”, de San Silvestre bailan e cantan de porta en porta en grupos de tres -o feo, o menos feo, e o guapo- pedindo Aguinaldo desexando un bo ano.

Em Alemania e nos Paises Nórdicos na noite de San Silvestre deixan parte da cea nos pratos asegurando fornecida despensa para o vindeiro ano. Ante as casas dos amigos os daneses escachan pratos. Moitos pratos escachados? Moitos bos amigos.

Os escoceses? Os escoceses prenden lume a unha barrica de whisky e a fan rodar…

SANTA CLAUS / ODIN E A PARROQUIA DE DOSO

Son berce de Santa Claus, de San Nicolas e de Papa Noel, antiquísimas celebrações solsticiais européias, celtas e germanas como o viron os especialistas, e eu mesmo se entre eles se me permite figurar. A Europa Germânica – que compartilhamos nos pelo Galiciense Regnum Suevorum – celebra a morte e resurección do solar deus Odín [solar diying god, que morre vontariamente na Árbore da Vida como o Esus celta], pendurado da sagrada árvore Ygdrassil  – situada segundo um diploma do rei da Galiza Afonso VII Raimundez do ano 1111 en Doso, Narón no límite do Mosteiro de Pedroso, cabo da fonte Gavan [ver apéndice] como já temos visto o 21-23 de decembro. Os Eddas contan como arrancando para facer unha perfecta lanza a ponla da árbore rendeu -se fincando a lanza no corazón- a vida polos homes e morreu, vontariamente, para resucitar e guiar sobre seu cavalo Sleipnir a estrepitosa hoste de ánimas dos guerreiros ao céu.

Non se pretende substituir a importantísima festa dos Reis, importantísima no ciclo festivo galego dende á temperán Idade Media, senón recuperar para a Etnoloxía unha antiga figura tradicional do ciclo invernal complementaria dos reis, aceptada polo cristianismo a piques de desaparecer: O Apalpador ou Pandegueiro, o lexítimo Papá Noel Galego.

SANTA KLAUS, SAN NICOLÁS, PAPÁ NOEL

Os cristiáns germanos converteron a Odín en Sinterklaas, St. Nicholas, ou Santa Claus en América (McKnight 1917).  En Ukrania existe o Mykolai, etc.. Todos visten como um bispo –ata que creou a atual iconografia a propaganda da CocaCola – e saen as ruas as veces acompañados dun deminho ou dun anxiño repartindo agasalhos e  compartindo o espíritu da Navidad con os Reis Magos tan populares en Galicia e en toda España.

EQUIVALENTES XERMANOS DO APALPADOR: O VELLO KNECH RUPRECH E O NENO CHRISTKINDEL

Levando posta a idea do inverno a friaxe e a neve Knech Ruprech, representa o vello ano que se despide para dar paso á luz do Mundo, ao aninovo- ao neno Xesús.

Contrapunto pagano ao San Nicolás ou Santa Claus -que no presente cristiano  non é máis que un intento de cristianización da figura do “vello ano” do pasado pagano-,  os paises xermanos conservan a fermosa figura de Knech Ruprech cuios epítetos Hruod Percht, Ruhmreicher Percht clarísimamente remiten ao trasunto do deus solar Odín, tan relacionado coa nosa parroquia de Doso.  

O sincretismo cristiano e visible no nóme ou epíteto que recebe o anxelical paxe de Knech Ruprech: Christkindel, de kindel “neno” e Christ “Neno Cristo” ou “Neno Xesús” – en clara alusión a Cristo que nace o día de Navidad, coincidindo có solsticio de inverno. Un sincretismo, ao meu modo de ver, respeitoso coa a idea do Ano Vello do pasado pagano que cede esa noite o paso ao Ano Novo, e respeitoso tamén coa idea do presente cristiano, anunciando o vello a chegada do “neno Xesús”.

O caso é que a noite de Nadal ou en fin de ano, se os nenos xermanos son bos, Knech Ruprech axudado polo seu paxe Chriskindel reparte aos nenos xogetes e larpeiradas pero se os nenos son malos enton zurralles, un pouquiño no cu, cunha basoiriña feita con ponlas dunha árbore.

A figura do vello Knech Ruprech ao meu modo de ver  non é máis que a versión xermánica do máis antigo -en termos de TCP- Apalpador ou Pandegueiro celtogalaico,  e do -non menos celta pois vardulos, casistios, beróns e autrigones foron, como é sabido, as celtas tribus orixinarias das provincias de Alava, Vizcaya e Guipuzcoa-  Olentzero Vasco.

O APALPADOR E PANDEGUEIRO GALEGO

https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c2/Olentzero_Hendaia_2006.JPG

Igual que o aturuxo galego é identico ao Irrintxi vasco, no berce dos Celtas da Europa Atlántica, Galicia, a céltica figura do Vello Ano, O Apalpador ou Pandegueiro ten seu exacto equivalente vasco no Olentzero

En decembro do ano 2009, recuperado por Gentalha do Pichel, na Capital da Galiza o Apalpador saía à rua.  

“O Apalpador sae á rúa. Lara Rozados (A Nosa Terra). O colectivo compostelán Gentalha do Pichel leva adiante uma campaña para recuperar a figura do Apalpador, un gigante esfarrapado e com boina que fuma em cachimba, e baixa uma noite do Nadal da montaña para lles apalpar a barriga aos nenos e comprovar se estan ben mantidos, e deixar-lles uma pressa de castañas. O mito foi estudado por José André Lôpez Gonçález em algumas comarcas da alta montanha luguesa: no Courel, em Lóuzara e no Cebreiro, e, como assinala Lôpez que menciona Jesús Rodríguez López en Supersticiones da Galiza (1910), também em Becerreá e Cervantes”.

No berço dos celtas da Europa Atlántica a figura do Vello Apalpador ou Pandegueiro e seu equivalente vascón Olentzero  encarna o solsticial Ano Velho. Os celtas do Atlantico representam a morte do sol o fim do ano com um velho, um antiquísimo Papa Noel galego. Quem anunciando esa noite o nascimento, do novo e puxante sol, a Luz do Mundo o 25 de Dezembro [–o celta Esus “O Bom”, correspondente com o neno Xesus do presente cristián-], e as promessas renovadas de vindeiros frutos chaman,   no oriente de Galicia o Pandegueiro: do lat. pando, pandi, pansum ou passum “abrir o caminho” mais o sufixo latino –arius,  “– eiro”, esto é o “Anunciador, Introdutor [do Aninovo]” Pandegarius [Pena Graña 2009]: “O que abre o caminho ao Aninovo, ao Neno Xesús” que nace no portal de Belén o 25 de decembro.

Autor: Rosamf – Traballo propio 2016. Wikipedia

Trasunto da morte do Sol e do Ano Vello, correspondendo ao sol entre os celtas a obriga do crescimento das colheitas, das castanhas dos soutos, das nozes das nogueiras, das avelás das avelaeiras, e das frutas, o Apalpador em Galicia se despede lle dando paso ao neno recén nacido: o Ano Novo, á Luz do Mundo do presente cristián. Mais antes de marchar visita aos nenos de casa en casa e examina a barriguiñas dos picariños, non para ver se os pais lles deram de comér -som pais galegos-, faio como um exame de consciencia, exame do seu próprio comportamento  buscando nas repoludas barriquiñas dos raparigos e raparigas da Galiza – OU, OU… BOAS APALPADELAS!!! -, a prova do seu sucesso anual.

Na gravación sonora das persoas idosas entrevistadas em o Courel pola asociación de veciños da Gentalla do Pichel remitida por Tamara García Canle para este informe, a  convencionalemente chamada

‘Utente 1’, de 91 anos, manifesta ter ouvido as historias do apalpador a sua avoa en Navidades e Ano Vello: <<-mais bem era en Ano Vello quando apalpaba as barrigas [ …] -enche te bem, depois há vir o apalpador […]>>, segundo a “Utente 2” <<-O Apalpador apalpaba en Ano Vello e tamém Navidades>>, engadindo “” : <<- se estás fraco furaba […] -come que te fura O Apalpador.>> ;  para a Utente 3 o día do Apalpador: << -era mais bem o dia do Ano Vello, era un home grande e pesado. [O Apalpador] Calca [a barriga do neno], e si estás mui cheio deixava a presa de castanhas; também metiam medo aos pequenos [que non querían comer ou que eran malos] “há-te levar o apalpador”- ]

Se os nenos teñen o bandulliño cheo, se andan repoludos, o Apalpador marcha ledo satisfeito pelo bom ano, pelo seu tempo de fartura, pelas boas apalpadelas, com a segurança de que nenos e nenas van fartos, e por riba ao marchar lles deixa unha presa de castañas de propina. Lembro ter visto un capitel románico deseñado por Alfredo Erias Martínez (amable comunicación) representado a una frol en cuio centro descansaba un neno recén nacido– como no anuncio televisivo dos seguros Ocaso-.  Un vello [o Ano Vello] se despedia do neno saindo da frol, encarnando a idea do esmorecente sol dando entrada ao neno Xesus, á Luz do Mundo.

O Olentzero vasco, de berço celta  (o actual pais Vasco foi terra das tribos celtas dos Várdulos, Caristios e Autrigones, terras dependentes no Baixo Imperio do Conventus Cluniense pertencente a Provincia de Gallaecia) é idêntico ao nosso Apalpador, barbudo, sujo de carvão, com o nariz do vinho, grande e colorada, vestido com roupa velha e descuidada e luzindo grande barriga Porque tem a mesma origem, por estar habitada por autóctones povos celtas Euskadi dantes da chegada dos vascos -Gipúzcoa polos Bárdulos, Álava pelos Caristios e Bilbao pelos Autrigones-. Penso que está fora de toda dúvida que tanto o Apalpador e Pandegueiro Galego como a figura do Olentzero Vasco são o mesmo e encarnam o ano. Em Larraun, Navarra, definia-se o Olenzero como o homem dos 366 olhos; em Vitoria e em Pamplona dizia-se aos meninos que saíssem em Noite Velha à rua a ver ao Olentzero com 365 olhos, tantos como dias tem no ano.

Estas tradicións Europeas foron levadas polos emigrantes de Europa a America (sobre todo a Ecuador. En Quito O Apalpador transformouse nun boneco que mentras as choronas e viuvas resumen o ano é queimado representando o ano vello e recorrendo as casas coa imaxe do neno Xesus fan tamén en algún lugares o pase do neno. As tradicións perviven tamén en Colombia, Venezuela, México, Uruguay; Brasil e Norteamérica, etc..

Unha comun tradición sosticial celta e a germana – ambas plenamente documentadas- expresa en Galicia o ciclo invernal o fim de um ano solar e o nascimento de outro. A igreza cristianizou a festividade prolongandoa ata as cancións de reis.

Quero finalizar estas notas sobre, recomendando um libro, ilustrado pelo genial artista Leandro Lamas, de Narón, que durante tantos anos con un fermoso e admirable mural de tema circense na estrada de Castela, hoxe tristemente desaparecido nos alegrou a esistencia.: “O Apalpador”.

http://www.apalpador.net/

E un libro de pouco precio un pequeno gran presente para o Nadal dos nosos nenos e nenas

CONCLUSIÓN.

En vista da investigación etnolóxica arriba exposta, o técnico que subscribe pensa que

A figura de O Apalpador é compatibiliza o pasado pagan có presente cristiano, e non entra en contradición cos Reis Magos, estendéndose o ciclo galego de Nadal ata reis. O Concello de Narón, pionero en Galicia na investigación e a recuperación histórica, deber recuperar e divulgar a figura tradicional de O Apalpador ou Pandegueiro contribuindo a recuperar unha tradición que os galegos e os celtas das costas Atlánticas de Iberia, berce dos celtas da Europa Atlántica, exportamos primeiro á Europa Atlántica insular e continental e logo, de Europa a América e todo o mundo.

Pd. Este traballo elaborado polo que subscribe historiador e arqueólogo municipal é importante contributo a investigación do Ciclo de Inverno. Investigación orixinal feita ad hoc para que o Concello poda recuperar con fundamento e elaborar instumentos (tripticos, etc) de divulgación da figura do Apalpador o auténtico Papá Noel ou Santa Klaus Galego, idéntico como demostramos nestes papeis ao resto das figuras navideñas europeas, o máis antigo e seguramente o pai de todos.

Sua Ilustrísima, caro Señor Alcalde , resolverá o que estime convinte.

Narón Terra de Trasancos venres día 23 de decembro de 2011

Asdo Andrés Pena Graña

Técnico en Historia, Arqueoloxía e Arquivos” […]